22 stycznia 1863 roku, zapłonęła iskra powstania styczniowego, w którym ochotnicy z różnych zaborów, również z galicyjskiego Rzeszowa, stanęli do walki z wojskami carskimi.
Po upokarzającej porażce Rosji w wojnie krymskiej z Turcją w 1856 roku, Polacy zaczęli marzyć o wolności. Z osłabioną pozycją carskiego zaborcy nadarzyła się doskonała szansa do podjęcia walki o niepodległość.
Bezpośrednim bodźcem do wybuchu powstania była tzw. branka. Rosyjscy zaborcy sporządzili długą listę młodych Polaków, których zamierzano wcielić do armii. Choć wybuch powstania miał miejsce poza granicami Galicji, mieszkańcy Rzeszowa postanowili dołączyć do szeregów powstańczych. Jeszcze przed samym wybuchem powstania, młodzież gimnazjalna zorganizowała msze patriotyczne w Kościele Farnym w Rzeszowie, pomimo zakazu austriackich władz.
Z Rzeszowa do powstania wyruszyło około 50 gimnazjalistów, z których wielu poniosło śmierć, a los pozostałych był często dramatyczny – przetrzymywano ich w więzieniach, zsyłano na Syberię, wyrzucano ze szkół w Galicji.
Marcin Borelowski ps. Lelewel, osiedlony w Rzeszowie od 1858 r., wstąpił w szeregi powstańcze jako pułkownik, pełniąc funkcję tzw. naczelnika wojennego województwa podlaskiego i lubelskiego. Lelewel dał przykład męstwa, kierując oddziałami powstańczymi w bitwach pod Chruśliną i Panasówką, gdzie skutecznie odpierał ataki Rosjan. Poległ w bitwie na Sowiej Górze pod Batorzem we wrześniu 1863 r. Z okazji pięćdziesięciolecia powstania, w 1913 r., rzeszowscy rzemieślnicy ufundowali tablicę upamiętniającą jego bohaterstwo na kamienicy przy ul. 3 Maja.
W Rzeszowie, aby wspomóc powstanie styczniowe, formowano ochotnicze oddziały, a także przygotowywano i przesyłano na front składy broni, amunicji, żywności, środków opatrunkowych, odzieży i pieniędzy. Udzielano pomocy rannym, a w drukarni J. A. Pelara produkowano ulotki, patriotyczne pieśni i gazetki z wiadomościami od powstańców oraz o samym powstaniu.
Po upadku powstania, mieszkańcy Rzeszowa nadal wspierali walczących, leczyli rany i ukrywali powstańców. Wielu z nich, po uzyskaniu odpowiednich pozwoleń, osiedliło się w okolicach Rzeszowa, gdzie cieszyli się powszechnym szacunkiem. W kościołach odprawiano nabożeństwa za dusze poległych, a rocznice wybuchu powstania obchodzono uroczyście.
Mogiła powstańców styczniowych na Starym Cmentarzu w Rzeszowie
17 czerwca 1886 roku na Starym Cmentarzu w Rzeszowie odsłonięto pomnik poświęcony powstańcom styczniowym, wzniesiony w miejscu pochówku siedmiu poległych.
W szeregach powstańczych walczyli uczniowie i studenci. Wielu z nich, ku rozpaczy rodziców, nie powróciło już do swoich domów, ale byli też tacy, którzy szczęśliwie wrócili. Dzielny gimnazjalista rzeszowski Ludwik Matiaszek został ujęty na granicy zaboru z Królestwem, gdy próbował przedostać się do oddziału dyktatora powstania, Langiewicza. Został cofnięty w eskorcie do Rzeszowa i tam uwięziony.
---
On January 22, 1863, the January Uprising erupted. Volunteers from various partitions, including Galician Rzeszów, joined the fight against the Tsarist forces.
In the subsequent struggle for Poland's freedom, Poles rose up following Russia's defeat in the Crimean War against Turkey (1856). At that time, the position of the most dangerous oppressor weakened, presenting the perfect opportunity for an uprising.
The immediate cause of the January Uprising was the so-called "branka." The Russian occupiers compiled a long list of young Poles intended for military conscription. Although the uprising broke out beyond the borders of Galicia, the residents of Rzeszów decided to reinforce the ranks of the insurgents. Even before the outbreak of the uprising (despite the prohibition of Austrian authorities), patriotic masses were organized in the Farny Church in Rzeszów. The initiative came from the gymnasium youth.
In the city, secret patriotic circles were also formed, led by Stanisław Spiess. The Citizens' Committee, including Wiktor Zbyszewski and Marcin Borelowski, was also active. Upon hearing about the outbreak of the uprising, some gymnasium students—K. Salwach, E. Moszyński, H. Roża, E. Webersfeld, M. Zboiński, A. Malawski, E. Jahl—traveled to Krakow and then to the Kingdom. They served in the 1st Regiment of the Death's Zouaves and fought, among other places, in Miechów (February 16, 1863), where Moszyński was killed.
Approximately 50 gymnasium students from Rzeszów also joined the uprising. Many of them perished, and the fate of the others was often dramatic—they were imprisoned, sent to Siberia, or expelled from all schools in Galicia.
The ranks of the insurgents were also strengthened by Marcin Borelowski, alias Lelewel. Settling in Rzeszów in 1858, he opened a workshop on Farna Street, where he carried out sheet metal and well works. Joining the insurgent ranks as a colonel, Lelewel served as the military commander of the Podlaskie and Lubelskie voivodeships. Lelewel set an example of bravery, leading insurgent units in the battles of Chruślina and Panasówka, where he repelled Russian attacks. In September 1863, he fell in the battle on Sowia Góra near Batorz. On the fiftieth anniversary of the uprising in 1913, the craftsmen of Rzeszów erected a plaque on a building at 3 Maja Street dedicated to his memory.
In Rzeszów, to support the January Uprising, volunteer units were formed, and depots of weapons, ammunition, food, medical supplies, clothing, and money were prepared and sent to the combat zone. Aid was provided to the wounded, and in J.A. Pelar's printing house, leaflets, patriotic songs, and newsletters with news from the insurgents and about the uprising were printed.
After the collapse of the uprising, the residents of Rzeszów continued to help the fighters, treating wounds and hiding them. Many insurgents, after obtaining the necessary permits, settled in the vicinity of Rzeszów, where they were surrounded by general respect. Church services were held for the souls of the fallen, and anniversaries of the uprising were solemnly celebrated.
The grave of the January insurgents in the Old Cemetery in Rzeszów.
In Rzeszów, the district commissioner was the renowned lawyer and later mayor, Wiktor Zbyszewski. For his activities, he faced severe penalties, including imprisonment. Today, he rests in the Old Cemetery in Rzeszów.
On June 17, 1886, a monument dedicated to the January insurgents was unveiled at the Old Cemetery in Rzeszów, erected at the burial site of seven fallen individuals.
Students and scholars fought in the insurgent ranks. Many of them, much to their parents' despair, never returned home. However, there were also those who came back safely. Brave gymnasium student from Rzeszów, Ludwik Matiaszek, was captured at the border with the Kingdom when he attempted to join the unit of the uprising's dictator, Langiewicz. He was escorted back to Rzeszów and imprisoned there.